Türkçe konuşan ülkeler, ortak Latin alfabesine geçiş hazırlıkları yaparken UNESCO da 15 Aralık’ı Dünya Türk Dil Ailesi günü duyuru etti. Türkçenin Latin harflerine aktarılmasında öncü olan Türkiye’de bu süreç 1 Kasım 1928 senesinde yürürlüğe kanunla tamamlandı. Türkçeyi Latin harflerine taşıyan sürecin iyi mi başladığını, iyi mi hazırlıklar yapıldığını dilbilimci Prof. Dr. Ender Engin Uzun’a sorduk.
Latin harflerine geçişin düşünsel ve tarihsel arka planı neydi?
Türkçenin Latin tabanlı bir alfabe ile yazılması mevzusu, Türk Harf Devrimi hamlesinden fazlaca ilkin Osmanlı’da aydınlar tarafınca tartışılan, Osmanlı idaresindeki Balkanlarda, bilhassa de Arnavutlar içinde tavsiyeler geliştirilen, Orta Asya’da uzak ve yakın coğrafyalarda, örnek olarak Yakutlar ve Azerbaycan tarafınca girişimlerde bulunulan bir mevzudu. Tanzimat’la beraber dile getirilen alfabe değişikliği önerilerinin ortak öne sürülen nedeni, Arap yazısının öğrenilmesinin ve kullanılmasının zor olması, Türkçede bulunmayan sesler için harfler içermesi ve bunun tam tersi, Türkçedeki bazı seslerin de karşılığı olmamasıydı.
Yeni Türk harfleri 1 Kasım 1928’de kabul edildi.
Latin harflerine geçişte iyi mi bir ekip oluşturuldu?
Mustafa Kemal Atatürk, alfabe değişikliğinin gerekliliği hakkında düşüncelerini değişik yerlerde dile getirmiş ve Cumhuriyetin ilanından sonrasında bu düşüncelerini bilen bazı aydınların kendisine bizzat hatırlatmaları ile mevzuyu daha somut olarak ele almaya adım atmıştır. Mustafa Kemal Atatürk’ün bu somut girişimlerinin en önemlisi, bir uzmanlar komisyonu kurdurmasıdır. Bu komisyon yeni harflere geçiş için birkaç ay içinde Mustafa Kemal Atatürk’e 10-15 senelik bir süreç önerince Mustafa Kemal Atatürk, komisyon toplantılarını Ankara’ya aldırıp çalışmalara bizzat iştirak etmiştir.
Latin harfleri Türkçeye tamamen uyumlu oldu mu, yoksa bazı sesler hâlâ tamamlanmamış yada karmaşık kalıyor mu?
Latin alfabesi benzer biçimde sesçil yazılar, yazı sistemlerinin geldiği son olarak aşamayı temsil eder. Latin alfabesinin Türkçeye ne kadar başarıyla uyarlandığını, Harf Devrimi’nden fazlaca kısa süre sonrasında bu alfabenin uygulanmasındaki tartışmaların bitmesi gösterir. Her dil bir evrim süreci yaşar. Dillerin yazı sistemleri ne kadar eski ise o dilin yazılışı ile konuşuluşu o denli farklılaşır. Bunun en güzel örneği Fransızcadır; bu dili öğrenenlerin doğru yazma ve okuma için dikte çalışmalarına mühim bir vakit ve çaba ayırması gerekir. Yazıldığı benzer biçimde okunmayan yada söylendiği benzer biçimde yazılmayan sözcüklerle öylesine doludur bu dil. Bu açıdan bugünkü Türk alfabesinin muhteşem bir uyarlama bulunduğunu söyleyebiliriz. Türkçeye özgü sesleri karşılamak için çengel, kaş, üst nokta benzer biçimde diyakritiklerin (ç, ı, ö, ş, ü, ğ) kullanılması mükemmel çözümler olmuştur.
Türkçenin Avrupa’daki Latin harfleri karşısında üstün ya da zayıf olan tarafları var mı?
Türk yazı sistemi bir Latin alfabesi uyarlamasıdır, kısaca ortada bambaşka bir alfabe bulunuyor değildir. Bundan dolayı aslı ile uyarlamasını karşılaştırmak olanaklı değildir. Eğer bir alfabeyi alıp birçok dile uyarlama iddiasıyla geliştirecek olsaydınız bu tür bir güçlü-zayıf karşılaştırması bir ihtimal yapabilirdiniz. Türk alfabesi başarı göstermiş bir uyarlama uygulamasıdır, tıpkı Macarca, Çekçe, Lehçe için olduğu benzer biçimde.
Türk dünyasının Latin harflerine geçişinin iyi mi neticeleri olacak?
Bir dilin iyi mi yazılacağı mevzusu tamamiyle dilbilimsel bir mevzu değildir. İşin içine toplumsal, kültürel, zamanı ve bilhassa siyasal yönler dahil olur. Diyelim tüm bu bileşenler bir araya geldi ve anlaştı, bu demek değildir ki “Latin harflerine geçiş” başarı göstermiş olacaktır. Sorun daima pragmatiktir. Ben şahsen Türk dillerinin Latin asıllı bir alfabeye dayanarak ayrı ayrı uyarlamalar yöntemiyle yazılıyor olacağını umuyorum fakat hepsinin beraber ortak bir alfabe ile yazılıyor olacağına inanmıyorum. Düşünün, Avrupa kıtasındaki dillerin hangileri içinde ortak bir alfabe kullanılmaktadır ki tüm harfleri ortaklaşa paylaştıkları!
Ortak alfabe için hazırlıklar sürüyor.
Asya’daki Türk dilleri için Latin alfabesi uygun mu?
Latin alfabesi benzer biçimde sesçil sistemler yazının gelinen son aşamasıdır ve uyarlamaya fazlaca uygun ses-harf eşleşmeleri sunar. Dilbilimsel betimlemelerde dilbilimcilerin kullanımı için geliştirilmiş bu alfabede 150’yi geçkin sesin harf karşılığı vardır, diyakritiklerle bu sayı 200’e ulaşmaktadır, kısaca insan dillerinin çıkarabildiği tüm sesleri ayrımlaştırarak işaretleme iddiası olan bir alfabedir. Türk dil ailesine yapılacak uyarlamalar için ne kadar yol gösterici olduğu da açıktır.
[email protected]
Kaynak: Web Hususi
